ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΥΔΟΞΟΥ: 102075656

Μετάφραση – Επιστ. επιµέλεια - Εισαγωγή: Μαρία Β. Μαρκαντωνάτου

1η έκδοση: Απρίλιος 2021

Εξώφυλλο & Δελτίο τύπου

Για να καταλάβουµε τον γερµανικό φασισµό,
πρέπει να επιστρέψουµε στη ρικαρντιανή Αγγλία.
^{Καρλ Πολάνυι}

Μια συλλογή από κείµενα του διάσηµου διανοητή τα οποία καλύπτουν την περίοδο 1923-1960 και είτε έχουν άµεσα κύριο θέµα τους τον φασισµό είτε αναφέρονται στις αιτίες και συνέπειες της ανάδυσής του.

Τόσο στο εµβληµατικό έργο του Ο µεγάλος µετασχηµατισµός όσο και σε πολλά άλλα από τα γραπτά του ο Καρλ Πολάνυι αναφέρεται στον φασισµό, στον ναζισµό ή στον κορπορατισµό, όµως στα επιλεγµένα κείµενα που συγκροτούν αυτό το βιβλίο οι σχετικές του θέσεις είναι πιο ευκρινείς και αναλυτικές.

Τη συλλογή εµπλουτίζουν επίσης σηµαντικά άρθρα του, της ίδιας περιόδου, για το έργο του Μαρξ, τον περιφερειακό σχεδιασµό στη µεταπολεµική εποχή καθώς και για το ζήτηµα της ελευθερίας.

Τα περισσότερα από αυτά δεν είχαν δηµοσιευθεί όσο ήταν εν ζωή και περιέχονται στο ψηφιακό αρχείο του Ινστιτούτου Πολιτικής Οικονοµίας «Καρλ Πολάνυι» του Πανεπιστηµίου Κονκόρντια, στο Μόντρεαλ, που διαθέτει τα χειρόγραφα του συγγραφέα, καθώς και στo αρχείo της κόρης του Kari Polanyi-Levitt.

Παρουσίαση στο in.gr από τον Παναγιώτη Σωτήρη
Καρλ Πολάνυι: ο καπιταλισμός και ο «φασιστικός ιός»
Κυκλοφορούν στα ελληνικά τα σημαντικά κείμενα του Καρλ Πολάνυι για τον «φασιστικό ιό»

(... ) Η βασική θέση του Πολάνυι έχει να κάνει με τον τρόπο που ο φασισμός αναδεικνύει μια συνολικότερη ασυμβατότητα ανάμεσα στον καπιταλισμό και τη δημοκρατία. Για τον Πολύνυι η κυριαρχία της αγοράς, που σχετίζεται με την άνοδο του καπιταλισμού ως κυρίαρχου τρόπου παραγωγής, και κυρίως η αντίληψη ότι υπάρχει και μια αγορά εργασίας συνεπάγεται τη διάλυση προηγούμενων αντιλήψεων περί δικαιοσύνης και δίκαιης τιμής και έναν εξαναγκασμό ουσιαστικά του εργάτη να αποδεχτεί οποιαδήποτε συνθήκη και να θεωρήσει φυσική την κοινωνική ανισότητα. Αυτή η αντίληψη της οικονομίας και των οικονομικών νόμων είναι για τον Πολάνυι ουσιωδώς ανταγωνιστική προς τη δημοκρατία και εξηγεί τη βαθύτερη εχθρότητα προς τη δημοκρατία των απολογητών του καπιταλισμού. Σε αυτή τη βάση μπορεί ο Πολάνυι να υποστηρίξει ότι «ο φασισμός είναι απλώς το πιο πρόσφατο και το πιο μολυσματικό ξέσπασμα του αντιδημοκρατικού ιού που υπήρχε στον βιομηχανικό καπιταλισμό ήδη από τη γέννησή του». Ταυτόχρονα, αναδεικνύει τον τρόπο που αυτό συνδυάζεται με την προσπάθεια για τη διαμόρφωση ενός ολοκληρωτικού κράτους με κορπορατιστικά χαρακτηριστικά. Όλα αυτά συνδυάζονται με διεισδυτικές αναλύσεις για την ανάδυση αυτών των φαινομένων, τις ιδιαίτερες συγκυρίες μέσα στις οποίες λαμβάνουν χώρα αλλά και τη διαρκή υπεράσπιση ενός δημοκρατικού και ανθρωπιστικού σοσιαλισμού.

Οι αναλύσεις του Πολάνυι έχουν μεγάλο ενδιαφέρον και παρά επιμέρους αδυναμίες τους (π.χ. την αρχική υποτίμηση της κεντρικότητας του αντισημιτισμού στο ναζιστικό εγχείρημα) κατορθώνουν να υπογραμμίσουν την κρίσιμη συνέχεια ανάμεσα στην ανάπτυξη του καπιταλισμού και την εμφάνιση του φασισμού, εντοπίζοντας το κρίσιμο σημείο που είναι η καταστατική εκδίωξη της  δημοκρατίας από το πεδίο της οικονομίας.

Οι παρατηρήσεις αυτές έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Εξηγούν γιατί η άνοδος του φασισμού και του ναζισμού δεν αποτέλεσε μόνο μια αντιδραστική και αυταρχική απάντηση σε μια βαθιά ηγεμονική κρίση, αλλά και μια στρατηγική που μπόρεσε να έχει την ευρεία αποδοχή των κυρίαρχων οικονομικών στρωμάτων, κάτι που σημαίνει ότι δεν μπορούμε εύκολα να μιλάμε για μια «εξαίρεση» από κάποιον υποτιθέμενο κανόνα που θέλει την καπιταλιστική ανάπτυξη να συμβαδίζει με τη φιλελεύθερη δημοκρατία (κάτι που άλλωστε διαψεύδει ακόμη και μια ματιά στον σημερινό χάρτη των βασικών κέντρων οικονομικής ανάπτυξης). Κυρίως, όμως, υπογραμμίζουν τη διαρκή ένταση ανάμεσα σε δημοκρατία και αγορά.

Το κλασικό αφήγημα που από την νεωτερική πολιτική φιλοσοφία μέχρι τον σύγχρονο φιλελευθερισμό διαβάζει στην απελευθέρωση της οικονομικής δραστηριότητας και το επιχειρείν την πολιτική οντολογία της σύγχρονης δημοκρατίας, μπορεί να πατάει πάνω στην εμφάνιση δύο παράλληλων ιστορικών τάσεων, αλλά παραπλανά ως προς την προσπάθεια μιας μονοδιάστατης αιτιώδους σύνδεσης. Και αυτό γιατί η όποια αναγνώριση της σημασίας της δημοκρατικής δυναμικής ιδίως απέναντι στα πλείστα εμπόδια των φεουδαλικών σχέσεων, σταματούσε όταν έφτανε στην πόρτα του εργοστασίου, κάτι που θα υπογραμμίζει πάντα η ψήφιση του νόμου Λε Σαπελιέ για την απαγόρευση των απεργιών εν μέσω της Γαλλικής Επανάστασης.

Το στοιχείο αυτό αποκτά μια ιδιαίτερη επικαιρότητα στις μέρες μας. Όχι μόνο γιατί όπως ήδη ανάφερα η καπιταλιστική ανάπτυξη μπορεί να συμβαδίζει με αυταρχικά αντιδημοκρατικά καθεστώτα, αλλά και γιατί υπογραμμίζει τον τρόπο που η αγορά στην πραγματικότητα δεν λειτουργεί ως μηχανισμός αυτοφυούς εξορθολογισμού (αναλογιστείτε π.χ. εν μέσω καταστροφικής κλιματικής αλλαγής την επιλογή ενεργειακών λύσεων απλώς και μόνο με όρους συμφέρουσας τιμής) και εμπεριέχει ένα στοιχείο διαρκούς εξαναγκασμού, μια συστημική βία που όχι μόνο δεν διαμορφώνει δυνατότητες βέλτιστης κατανομής πόρων αλλά αποτρέπει οποιοδήποτε οικονομικό λογισμό που να συμπεριλαμβάνει παραμέτρους όπως η δικαιοσύνη και η ιεράρχηση των κοινωνικών αναγκών. Ή για να το πω διαφορετικά το τίμημα του όποιου δυναμισμού ή της όποιας εμφάνισης καινοτομιών (όταν επιβιώνουν μιας βάναυσης «φυσικής επιλογής» με όρους κυρίως κόστους και λιγότερο οφέλους) είναι η ακύρωση της δυνατότητας του κοινωνικού και πολιτικού αυτοκαθορισμού που υποτίθεται ότι είναι ο χειραφετητικός πυρήνας της νεωτερικότητας.

Σοσιαλισμός και δημοκρατία
Για τον Πολάνυι «ενώ στον σοσιαλισμό η ενότητα της κοινωνίας αποκαθίσταται μέσω της επέκτασης της πολιτικής δημοκρατίας στην οικονομική σφαίρα, ο φασισμός ανέλαβε το διαμετρικά αντίθετο εγχείρημα, δηλαδή να ενώσει την κοινωνία κάνοντας αφέντη του κράτους τη μη δημοκρατική βιομηχανία». Παρατήρηση ιδιαίτερα σημαντικά αφού υπογραμμίζει ότι μια σοσιαλιστική προοπτική δεν σημαίνει απλώς αλλαγή οικονομικών σχέσεων, αλλά πολύ περισσότερο έναν συμμετοχικό ριζικό εκδημοκρατισμό της οικονομίας, έξω και πέρα από κάθε λογική «νόμων της αγοράς».

Διαβάστε όλη την παρουσίαση εδώ
γράφει ο Π. Σωτήρης για το in.gr (29.04.2021)
 

Παρουσίαση στην Εφημ. Συντακτών από τον Χ. Λάσκο

 (...) Μια πολύτιμη προσφορά στην ελληνική επιστημονική κοινότητα. Ακόμη περισσότερο, αποτελεί μεγάλη προσφορά στην ελληνική Αριστερά.

Πρόκειται για επίκαιρο έργο γιατί περιγράφει καταστάσεις πολύ κοντινές στις δικές μας, σχεδόν όμοιες από πολλές απόψεις. Αναλύοντας μια εποχή, αυτήν του Μεσοπολέμου, που άνοιξε τον δρόμο στον ιστορικό φασισμό και στον φονικότερο μέχρι σήμερα πόλεμο της Ιστορίας, θυμίζει τις προϋποθέσεις αυτών των εξελίξεων: εμμονική επιμονή σε προγράμματα λιτότητας και δημοσιονομικής προσαρμογής με αντάλλαγμα δάνεια για τη διάσωση χρεοκοπημένων τραπεζών. Και μαζί παρέμβαση του κράτους υπέρ της αγοράς, πειθάρχηση της εργασίας και πλήρης τήρηση των σταθερών ισοτιμιών.

Οι ομοιότητες είναι πραγματικά ανατριχιαστικές και κάνουν τις προγνώσεις ζοφερότατες.

Ο αναλυτικός ισχυρισμός του Πολάνιι, ωστόσο, είναι ακόμη δυνατότερος. Υποστηρίζει πως ο πραγματικός πρόγονος του φασισμού είναι κατεξοχήν ο φιλελευθερισμός του 19ου αιώνα και η με κάθε τρόπο προσπάθειά του να επιβάλει το πιο αφύσικο κοινωνικό σύστημα, αυτό της «αυτορρυθμιζόμενης αγοράς». Το σύνολο των κοινωνικών καταστροφών που βίωσε ο 20ός αιώνας έχει τη βάση του σε αυτό το γεγονός.

Με τα λόγια του ίδιου, «για να καταλάβουμε τον γερμανικό φασισμό, πρέπει να επιστρέψουμε στη ρικαρντιανή Αγγλία». Νομίζω, άλλωστε, πως σε αυτό δεν θα διαφωνούσε ούτε ο Μίζες ούτε ο Χάγεκ. Είναι γνωστό πόσο χάρηκαν τον Πινοσέτ οι φιλελεύθεροι - και πόσο βοήθησε στη χιλιανή «δημοσιονομική προσαρμογή» ο Μίλτον Φρίντμαν. Ο Μίζες, επιπλέον, ρητά έχει «απολογίσει» τον φασισμό με τα εξής λόγια: «Ο φασισμός και τα συναφή κινήματα που σκόπευαν στην εγκατάσταση δικτατοριών είχαν τις καλύτερες προθέσεις και η παρέμβασή τους προς στιγμήν έσωσε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό».
(...) Ολα όσα ζούμε τα τελευταία χρόνια ενισχύουν την οπτική του Πολάνιι. Και μόλο που ξινίζουν τα μούτρα τους οι φιλελεύθεροί μας όποτε γίνει κάποια νύξη για την απολύτως λειτουργική συμβατότητα των αξιών τους της «αυτορρυθμιζόμενης αγοράς» με αυτές των ναζιστών, το πράγμα βοά. Και προτρέπει σε επείγουσα ανάληψη δράσης.
Είτε η εξισωτική δημοκρατία θα ανατρέψει τον καπιταλισμό είτε ο καπιταλισμός θα καταστρέψει τον κόσμο. Και κανένα ρετουσάρισμα δεν φαίνεται πλέον εφικτό.

Διαβάστε όλη την παρουσίαση εδώ
Γράφει ο Χ. Λάσκος, Εφ. Συντακτών 23.06.2021

Γράφει ο Τ. Τσακίρογου για την Εφ. Συντακτών
Ο φασιστικός ιός και το αντίδοτό του 

Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου ελάχιστες ήταν οι φωνές που προειδοποιούσαν για την επερχόμενη λαίλαπα του ναζισμού και για τις συνέπειες που αυτή θα είχε συνολικά για την ανθρωπότητα. Μία απ’ αυτές ήταν και του σπουδαίου Ούγγρου οικονομολόγου Καρλ Πολάνιι, ο οποίος στη διάρκεια των δεκαετιών 1920-30 δεν έπαψε να μελετά, να αναλύει και να προειδοποιεί για τον κίνδυνο που συνιστούσαν ο εθνικοσοσιαλισμός και ο Χίτλερ για την οικονομία και την κοινωνία σε περίπτωση που επικρατούσαν.

Οπως αναφέρει στην κατατοπιστικότατη εισαγωγή της η καθηγήτρια Μαρία Μαρκαντωνάτου, η οποία έχει μεταφράσει και το βιβλίο «Ο φασιστικός ιός: κείμενα της περιόδου 1923-1960» (εκδόσεις Τόπος): «Η θέση του [Πολάνιι] είναι αυστηρά διχοτομική: δημοκρατία και καπιταλισμός αποτελούν δύο ασύμβατα και αλληλοαποκλειόμενα συστήματα, και μακροπρόθεσμα είναι δυνατή η επικράτηση μόνο του ενός εκ των δύο. Πρόκειται για ξεχωριστές “σφαίρες”, οι οποίες ούτε περικλείουν ούτε αντανακλούν η μία την άλλη. Ο καπιταλισμός (“οικονομική σφαίρα”) βασίζεται στον μηχανισμό της αυτορρύθμισης και απαιτεί τη μη παρέμβαση του κράτους. Η δημοκρατία (“πολιτική σφαίρα”) με τον κοινοβουλευτισμό προϋποθέτει και συνεπάγεται διαρκείς πολιτικές παρεμβάσεις».

Είναι προφανές το πόσο επίκαιρη είναι αυτή η ανάλυση, στο φως της κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού τις τελευταίες δεκαετίες. Αλλωστε, όπως επισημαίνεται και από τη μεταφράστρια, υπάρχει και μια ιστορική αναλογία με την Ελλάδα και τα μνημόνια. Η τρόικα καταπάτησε επιδεικτικά κάθε έννοια δημοκρατίας για να επιβάλει τις ντιρεκτίβες της, ενώ και σήμερα διαπιστώνουμε πόσο διακοσμητικό ρόλο διαδραματίζουν τα κοινοβούλια, με τις, κατά κύριο λόγο, νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις και τον τρόπο που αποφασίζουν για ιδιωτικοποιήσεις και μέτρα λιτότητας. Ο ίδιος ο Πολάνιι αναφέρει: «Συμπερασματικά θα πω ότι αυτό που ο Μαρξ ονόμασε “διαχωρισμός πολιτικής και οικονομικής σφαίρας” έχει εδώ και καιρό αναγνωριστεί ως η ασυμβατότητα του φιλελεύθερου καπιταλισμού και της λαϊκής δημοκρατίας. Η ενότητα της κοινωνίας μπορεί να αποκατασταθεί με την απαλοιφή είτε του ενός είτε της άλλης...Βασικά υπάρχουν δύο λύσεις: η επέκταση της αρχής της δημοκρατίας από την πολιτική στην οικονομία ή η πλήρης κατάργηση της δημοκρατικής πολιτικής σφαίρας».

Διαβάστε τη συνέχεα εδώ
Τάσος Τσακίρογλου, Εφημ. Συντακτών 17.03.2023

Δείτε εδώ τα περιεχόμενα και  εδώ την εισαγωγή του βιβλίου. Διαβάστε εδώ την προδημοσίευση του βιβλίου στην Εφημ. των Συντακτών (20.03.2021)
Διαβάστε εδώ μια παρουσίαση του Δημοσθένη Παπαδάτου-Αναγνωστόπουλου στο alerthess.gr